Alleen als je iets doet wat je leuk en interessant vindt, ben je intrinsiek gemotiveerd, volgens Rob Martens, hoogleraar onderwijskunde aan de Open Universiteit. Dus een boek lezen omdat het moet voor een examen valt daar niet onder. Evenals een behandelplan maken omdat de verzekeraar dat eist. Intrinsieke motivatie is een toestand in je hoofd die lijkt op ‘spel’, vervolgt Martens. ‘Spelen lijkt zinloos. Maar uit onderzoeken bij dieren blijkt hoe belangrijk het is. Dieren die niet kunnen spelen, ontwikkelen zich slecht.’

Als mensen intrinsiek gemotiveerd zijn, gaan ze dingen uitzoeken, oplossingen bedenken en het zichzelf moeilijker maken. Gemotiveerde medewerkers en leerlingen leren beter, zijn socialer en worden minder snel ziek. Martens onderzoekt onder meer wat mensen nodig hebben om zich goed te voelen en in welke toestand ze bereid zijn om zich optimaal te ontwikkelen.

Wat moet je doen om mensen intrinsiek te motiveren?

‘Ik maak veel gebruik van de zelfdeterminatie theorie. En daarin wordt gesteld dat je eigenlijk niks hoeft te doen om mensen intrinsiek te motiveren. Een kind van vier heeft al waanzinnig veel geleerd over de wereld om zich heen. En dat heeft het blijkbaar gedaan op een speelse nieuwsgierige manier, zonder dat iemand het daartoe heeft moeten dwingen. Een gemiddelde zorgprofessional vindt het fijn om patiënten te helpen en uit te zoeken wat de beste behandeling is. Een gemiddelde leraar vindt het leuk om kinderen iets te leren en voor de klas te staan. Dat gaat vanzelf omdat daar hun interesse ligt.

Eigenlijk moet je je vooral afvragen waarom mensen hun intrinsieke motivatie verliezen. Dat is een totale omkering in het denken over motivatie.’

Waardoor verliezen wij dan onze intrinsieke motivatie?

‘De verhoogde druk en de alsmaar uitdijende controle, het vele registreren, het testen, de verplichte leerprogramma’s, staan voor mij als psycholoog stipt op nummer een. En dat geldt zeker voor de zorg en het onderwijs. Ik heb het zelf ervaren toen mijn vader en schoonvader in een verpleeghuis zaten. We hadden een app waarin we als familie alles konden volgen. Ik was verbijsterd over het detailniveau. We konden nagaan wat hij iedere dag had gegeten, hoe zijn stoelgang was en waar hij geweest was. Het is toch niet normaal dat je als zorgprofessional zoveel moet invoeren!

Ik merk het zelf ook op mijn werk op de universiteit. De vele bonnetjes die ik moet aanleveren als ik ergens heenga, de onderwijsprogramma’s die ik verplicht moet volgen. Het wekt allemaal heel veel irritatie op bij mij en mijn collega’s.’

Is dat zo erg als je op je werk een aantal dingen moet doen die je minder leuk vindt?

‘Als je als econoom of bedrijfskundige hiernaar kijkt, dan denk je waarschijnlijk: het maakt niet uit of medewerkers gemotiveerd zijn om dingen te doen. Als ze ze maar doen. Maar als psycholoog zeg ik: dan vervang je intrinsieke motivatie door gecontroleerde motivatie. Je doet niet meer iets omdat je het interessant vindt en denkt dat het zin heeft maar omdat je je gedwongen voelt. En daarmee schend je onder meer de basisbehoefte van mensen aan autonomie. En dat is buitengewoon schadelijk. Mensen krijgen psychische klachten en ervaren minder plezier in het werk.’

Zou dat een reden kunnen zijn waarom zoveel professionals de zorg verlaten?
Zeker, daar durf ik een weddenschap over af te sluiten.

Als het om leren gaat, zegt de zelfdeterminatie theorie dat mensen zoveel mogelijk zelf moeten kunnen beslissen wat ze wanneer leren. Zorgprofessionals worden ook geacht om, vaak verplichte, trainingen te volgen. Doen ze dat nog wel als je de controle loslaat?
‘Dat is het klassieke antwoord om toch aan regeling en controle te doen. Omdat je denkt: als ik het niet doe, dan lopen zorgprofessionals de kantjes er vanaf. Maar de zelfdeterminatie theorie vertrouwt er op dat ieder kind van nature wil leren evenals ieder medewerker. Ieder kind ontdekt op een gegeven moment dat het belangrijk is dat je kunt lezen en schrijven, dat je meer mogelijkheden hebt als je dat kunt.

Alhoewel, ik toegeef dat je niet altijd intrinsiek gemotiveerd kan zijn. In mijn laatste boek schrijf ik dat je kinderen maximaal een uur per dag iets mag vertellen wat ze niet willen horen. En natuurlijk kun je best tegen iemand zeggen: “Denk erom. Voordat je in een vrachtwagen stapt, moet je je groot rijbewijs hebben.” Maar ik vermijd dit soort antwoorden enigszins omdat ze te makkelijk zijn. Want we hebben het niet over een keer. Zo zijn kinderen van 18 jaar al meer dan 5000 keer getoetst.’

Waarom is het zo lastig om het anders te doen?

‘We hebben niet door hoe schadelijk deze systemen zijn. De mensen die deze maatregelen bedenken, zien niet dat professionals op een gegeven moment voelen: ik doe mijn werk niet meer met plezier. Maar eigenlijk alleen nog maar omdat het moet.

Bovendien is de schade moeilijk aan te tonen. Je weet niet precies wat het voor een gevolgen heeft als een huisarts burn-out klachten heeft en zijn vakliteratuur niet meer leest. Welke diagnoses hij dan mist. Ook zul je nooit weten welke ontdekkingen niet gedaan zijn omdat iemand zijn nieuwsgierigheid kwijt is. Dat is niet in cijfers uit te drukken.

Het is de vloek van deze tijd dat we allerlei complexe sociale processen beschouwen als maakbare industriële producten die in cijfers uit te drukken zijn. Alleen gaat hier niet om producten maar om mensen. Gelukkig zie je al een aantal jaren een groeiend onbehagen op dit vlak. Wat vind je eigenlijk van dit systeem? Hoe voel jij je hierbij? Dat zijn de alarmbellen die we lang hebben genegeerd. Maar waar we gelukkig steeds beter naar beginnen te luisteren.’

Leren omdat je wilt leren en niet omdat het moet. Meer eigen regie. Lees hoe onder meer het Deventer Ziekenhuis en het OLVG in Amsterdam ermee aan de slag zijn gegaan.

Geschreven door: Sigrid Starremans.

Meer over opleiden & ontwikkelen in de zorg? Bekijk ons kenniscentrum voor opleiden & ontwikkelen.

Artikelen over opleiden & ontwikkelen in de zorg in jouw mailbox? Meld aan voor onze nieuwsbrief voor leerhuizen in de zorg of kies voor de nieuwsbrief van Zorgonderwijsvernieuwers.