In het beroepsonderwijs hebben docenten te maken met een diverse groep studenten die zich in verschillende stadia van hun persoonlijke en professionele ontwikkeling bevinden. Het begrijpen van de sociale dynamiek binnen een klas is van groot belang om effectief les te geven.

In de klas zijn sociale relaties tussen studenten van groot belang voor het leerklimaat en het groepsgevoel. Om deze relaties in kaart te brengen, kunnen docenten gebruik maken van sociometrie, een methode die helpt om de sociale structuren binnen een groep te visualiseren. Het sociogram is een grafisch hulpmiddel dat inzichten biedt in de sociale dynamiek van de klas en kan helpen bij het identificeren van belangrijke groepsrollen, zoals leiders en sociaal geïsoleerde studenten.

Sociogrammen kunnen docenten helpen om inzicht te krijgen in de relaties tussen studenten, wat hen in staat stelt om de groepsdynamiek te verbeteren en een ondersteunende leeromgeving te creëren.

Wat is sociometrie?

Sociometrie omvat verschillende technieken om sociale netwerken binnen een groep in kaart te brengen. Deze technieken zijn oorspronkelijk ontwikkeld door psychotherapeut Jacob Moreno, die hiermee de onderlinge relaties tussen mensen wilde onderzoeken. Voor docenten biedt sociometrie waardevolle informatie over hoe studenten met elkaar omgaan, wat invloed heeft op de groepsdynamiek en het welzijn van studenten.

Sociometrie – ook wel sociografie genoemd – is een techniek waarmee de relaties tussen groepsleden kunnen worden bepaald. Door het maken van een sociogram worden de onderlinge relaties zichtbaar gemaakt.

Wat zijn sociogrammen?

Een sociogram is een visuele weergave van de sociale netwerken binnen een groep. Het wordt gebruikt om de onderlinge relaties tussen studenten in kaart te brengen, zoals vriendschappen, samenwerkingsverbanden en mogelijke conflicten. Sociogrammen geven niet alleen inzicht in wie met wie omgaat, maar ook in hoe de groepsstructuur eruitziet en waar eventueel verbeteringen nodig zijn. Dit maakt het een waardevol hulpmiddel voor docenten in het  beroepsonderwijs.

Het sociogram: Wat het voor docenten kan betekenen

Een sociogram is een visuele weergave van de sociale relaties tussen studenten in een groep. Docenten kunnen deze methode gebruiken om te zien wie met wie samenwerkt, wie de leiders zijn, en wie mogelijk sociaal geïsoleerd is. Het sociogram helpt om patronen van vriendschap en afwijzing te identificeren, wat cruciaal kan zijn voor het verbeteren van het groepsklimaat.

• Inzicht in groepsdynamiek
  Sociogrammen helpen docenten om snel inzicht te krijgen in de sociale relaties binnen hun klas. Dit is vooral belangrijk in het beroepsonderwijs, waar de groepsdynamiek vaak complex is door de diversiteit aan achtergronden en leerniveaus van de studenten. Het stelt docenten in staat om te zien wie de leiders in de groep zijn, wie geïsoleerd is, en wie goed samenwerkt met anderen. Dit kan helpen bij het organiseren van groepswerk of bij het creëren van samenwerkingsmogelijkheden die de sociale interactie bevorderen.
• Verbeteren van groepssamenwerking
  Door te begrijpen welke studenten goed met elkaar omgaan en welke niet, kunnen docenten de samenstelling van groepen beter afstemmen. Dit maakt het mogelijk om sterke teams te creëren en studenten die moeilijker samen werken toch effectief met anderen te laten samenwerken. Het bevordert een inclusieve leeromgeving waarin alle studenten zich gesteund voelen.
• Signaleren van probleemgedrag
  Sociogrammen kunnen ook helpen om subtiele sociale problemen binnen een klas te signaleren, zoals pesten, uitsluiting of conflicten. Door het visueel in kaart brengen van sociale netwerken kunnen docenten makkelijker inzien wie er mogelijk met sociale of emotionele problemen kampt. Dit maakt het voor docenten eenvoudiger om tijdig in te grijpen en ondersteuning te bieden waar nodig.
• Bevorderen van studentenwelzijn
  In het mbo is het belangrijk dat studenten zich veilig en ondersteund voelen in hun leeromgeving. Sociogrammen kunnen docenten helpen om de sociale veiligheid in de klas te monitoren. Door regelmatig sociogrammen op te stellen, kunnen docenten veranderingen in de groepsdynamiek volgen en signaleren wanneer er sprake is van sociale uitsluiting of onenigheid tussen studenten. Dit draagt bij aan een positieve leeromgeving waarin studenten zich kunnen ontwikkelen.
• Differentiatie en ondersteuning
  Met behulp van sociogrammen kunnen docenten beter inspelen op de verschillende behoeften van hun studenten. Sommige studenten hebben meer behoefte aan individuele aandacht, terwijl anderen baat hebben bij het werken in een hechte groep. Sociogrammen geven docenten handvatten om deze behoeften in kaart te brengen en hun onderwijsstrategieën aan te passen aan de dynamiek van de groep.

Sociogram tekenen: Hoe doe je dat?

Er zijn verschillende manieren om sociogrammen op te stellen, afhankelijk van de doelen van de docent. Een eenvoudige methode is het gebruik van een vragenlijst waarin studenten aangeven met wie ze het liefst samenwerken of wie hun vrienden zijn. De antwoorden kunnen vervolgens visueel worden weergegeven op een netwerkdiagram, waarbij lijnen tussen studenten aangeven hoe sterk hun sociale band is. Docenten kunnen dit proces periodiek herhalen om veranderingen in de sociale netwerken te monitoren.

Voorbeelden van vragen om een sociogram op te stellen kunnen zijn:

• Met wie zou je liever niet samenwerken?
• Wie beschouw je als de leider van de groep?
• Wie zie je als jouw vrienden?

De antwoorden worden verwerkt in een diagram, waarbij studenten als cirkels worden weergegeven. Leiders staan centraal, terwijl aanhangers daaromheen staan. Relaties tussen leerlingen worden weergegeven door pijlen die de richting van hun keuze aangeven. Studenten die sociaal geïsoleerd zijn, worden buiten het diagram geplaatst.

Het sociogram: Verschillende groepsrelaties

Uit een sociogram kunnen verschillende groepsrelaties blijken:

• De kliekjes: Groepen van studenten die sterk met elkaar verbonden zijn en vaak exclusieve vriendschappen hebben.
• De ster-positie: Populaire studenten die veel sociale keuzes van anderen krijgen en vaak als leiders fungeren.
• De slangrelatie: Studenten die elkaar niet wederzijds kiezen, wat wijst op een eenzijdige sociale voorkeur.
• De paren: Twee studenten die sterk met elkaar verbonden zijn en zich afschermen van de rest van de groep.
• De marginalen: Studenten die door niemand gekozen worden en vaak buiten de groep vallen.

Het sociogram biedt dus gedetailleerde inzichten in deze verschillende posities en helpt de leerkracht te begrijpen hoe de groep zich sociaal vormt.

Hoe verwerk je de gegevens? Sociomatrix en sociometrische perceptietest

Naast het sociogram kan een sociomatrix worden gebruikt. Dit is een tabel waarin de sociale keuzes van leerlingen worden genoteerd. De sociomatrix biedt een kwantitatief overzicht van de sociale positie van elke student op basis van het aantal positieve en negatieve keuzes.

Daarnaast is er de sociometrische perceptietest, die peilt naar het bewustzijn van studenten over hoe ze door anderen worden gezien. Dit kan waardevolle aanvullende informatie opleveren voor de docent.

Wat te doen met negatieve uitkomsten?

Een belangrijk aspect van sociometrie is dat docenten niet alleen naar de ‘populaire’ studenten kijken, maar ook naar de minder goed geïntegreerde studenten. Wanneer een student uit de groep valt, is het essentieel om te achterhalen waarom dat zo is. Dit kan te maken hebben met sociaal-emotionele vaardigheden die nog ontwikkeld moeten worden, mentale problemen waardoor ze zichzelf buiten de groep plaatsen of het kan wijzen op problemen zoals pesten.

Sociale vaardigheden en interventies

Het versterken van de sociaal-emotionele vaardigheden van studenten kan bijdragen aan een betere integratie binnen de groep. Docenten kunnen gerichte interventies inzetten om specifieke vaardigheden, zoals zelfbewustzijn en communicatie, te verbeteren. Het is hierbij van belang dat de docent na verloop van tijd opnieuw een sociometrisch onderzoek uitvoert om de voortgang te meten.

Veelgestelde vragen

1. Hoe kan ik als docent een sociogram effectief gebruiken?
Een sociogram helpt je inzicht te krijgen in de sociale relaties van je studenten. Door de juiste vragen te stellen, kun je groepsdynamieken in kaart brengen en sociaal geïsoleerde studenten vroegtijdig herkennen.

2. Wat moet ik doen als ik merk dat een student buiten de groep valt in het sociogram?
Wanneer een student uit de groep valt, is het belangrijk om te onderzoeken of er sociaal-emotionele problemen zijn of dat er sprake is van pesten. Dit kan leiden tot gerichte interventies om de situatie te verbeteren.

3. Hoe vaak zou ik een sociometrisch onderzoek moeten afnemen?
Het is raadzaam om periodiek sociometrisch onderzoek uit te voeren, bijvoorbeeld eens per kwartaal, om veranderingen in de sociale dynamiek te volgen en snel in te spelen op eventuele problemen.